(VillaMedia, woensdag 3 november 2010)
Omroepvoorzitter Henk Hagoort pleitte in de Volkskrant (28-09-10) voor een omroepbrede, gezamenlijke, en dus neutrale redactie die onderzoeksjournalistiek zou moeten bedrijven. Maar deze vorm van journalistiek hoort bij uitstek thuis bij de omroepverenigingen vindt Kees Schaepman. ‘Idealiter zou onderzoeksjournalistiek in een eigen Hilversumse vrijstaat ondergebracht moeten worden. Daarin kunnen verschillende omroepen samenwerken en onderzoeksprojecten ontwikkelen, met behoud van hun eigen verantwoordelijkheid en identiteit.’
Zomer 2008 overleed Gerard Legebeke, 54 jaar oud. De publieke omroep verloor die dag een van zijn beste onderzoeksjournalisten. Zonder hem, schreef Ad van Liempt, was er waarschijnlijk nooit een parlementaire enquête naar Srebrenica gehouden.
Legebeke beschikte over een diepe, ingeboren argwaan. Hij was van de school van de Amerikaanse muckraker I.F. Stone, die uitgaat van de gezonde opvatting dat overheden niet zonder leugens kunnen, en dat het aan journalisten is die leugens te ontmaskeren.
Legebeke paarde die argwaan aan het vermogen zich te laten overtuigen. Dat is een zeldzame combinatie van eigenschappen. In discussies kon hij tot ver, ver achter de komma doorzeuren over details, vaak over de irritatiegrens van zijn opponenten heen, de ogen nadenkend toegeknepen bij ieder nieuw ‘ja maar…’ of ‘u zei toch net…’.. Maar dan, als hij uiteindelijk zekerheid had verworven dat alle feiten juist waren en ook nog eens goed op een rij stonden, kon hij zijn wapenuitrusting in één keer laten vallen en, met een innemende, bijna verlegen glimlach, toegeven dat de ander gelijk had.
Legebeke werkte ruim vijftien jaar voor het radioprogramma Argos, de laatste jaren als eindredacteur. In die vijftien jaar, met talloze spraakmakende onthullingen, heeft hij nooit hoeven rectificeren. Een ridder die geen toernooi verloor. Zijn motto: ‘De waarheid, niets dan de waarheid’.
Door enkele vrienden en collega’s werd na de dood van Gerard de Stichting Legebeke Legaat opgericht. De stichting heeft tot doel onderzoeksjournalistiek te stimuleren, in het bijzonder bij de publieke omroep. Een schijnbaar dankbare doelstelling, want hoofdredacteuren, uitgevers, omroepbestuurders, politici, ja zelfs kabinetsleden: allen koesteren zij de onderzoeksjournalistiek.
Althans: met woorden. D66, toch geen partij met een overdreven waardering voor een brede publieke omroep, getuigt zelfs tot in het verkiezingsprogramma van zijn liefde voor het genre: ‘De programma’s met culturele- of nieuwswaarde, onderzoeksjournalistiek en de orkesten tot de kerntaken van een publieke omroep voor iedereen’.
Ook de baas van de publieke omroep Henk Hagoort en ex-minister Plasterk braken de afgelopen maanden een lans voor méér onderzoeksjournalistiek op radio en tv.
Zoveel applaus van zoveel prominenten – een beetje onderzoeksjournalist zou er wantrouwend van worden. En met recht.
Want zodra de waarheidsridders hun wapens op een HoogGeplaatste richten, verandert het applaus als bij toverslag in een fluitconcert. Oud-minister van Defensie Eimert van Middelkoop, ook al een verklaard liefhebber van het genre, beschuldigde Legebeke van ‘Ufo-journalistiek’ toen Argos onthulde dat Nederlandse special forces in Afghanistan buiten hun mandaatgebied hadden geopereerd. Van Middelkoops klacht bij de Raad voor de Journalistiek werd ongegrond verklaard. Toen Argos met de Afghanistan-uitzendingen een Tegel won, weigerde Van Middelkoop om Legebeke en diens collega Huub Jaspers een hand te geven. Terriërs zijn leuk, tenzij ze aan je broekspijp hangen.
De keus van een onderzoeksjournalist om zich vast te bijten in een onderwerp is uiteindelijk nooit neutraal. Zo creëert het genre onherroepelijk en voortdurend zijn eigen vijanden. Het is bij uitstek profilerende journalistiek.
Omroepvoorzitter Henk Hagoort pleitte in de Volkskrant (28-09-10) voor een omroepbrede, gezamenlijke, en dus neutrale redactie die onderzoeksjournalistiek zou moeten bedrijven. Zo’n samengaan zou noodzakelijk zijn om de kosten in de hand te houden.
Maar levert het journalistiek iets op?
In Hilversum heerst bij bestuurders het hardnekkige misverstand dat één plus één altijd twee (of meer) is. Terwijl onderzoeksredacties nu juist niet neutraal maar gedreven, klein, compact en flexibel moeten zijn om optimaal te functioneren. Het samenvoegen van, bijvoorbeeld, de redacties van Zembla, Argos en Reporter levert wel een groter, maar niet per definitie een beter team op. Onderzoeksjournalisten vormen de special forces van de journalistiek, die laat je niet opereren op regimentssterkte maar in kleine eenheden.
En onder wiens verantwoordelijkheid valt zo’n gezamenlijke redactie?
Onderzoeksjournalistiek hoort thuis bij de omroepverenigingen en in ieder geval niet bij de NOS, die bij wet tot onpartijdigheid is gehouden en daardoor kwetsbaar is voor kritiek en, erger nog, inmenging uit Den Haag.
Nu heb ik helaas ook weinig fiducie in het journalistieke inzicht en de goede wil van de voorzitters en directies van omroepverenigingen, zeker als het om gezamenlijke zaken gaat. Wat van iedereen is, blijkt in de praktijk al snel van niemand te zijn.
Idealiter zou onderzoeksjournalistiek in een eigen Hilversumse vrijstaat ondergebracht moeten worden, een Gallisch dorp vrij van Roomse invloeden. Daarin kunnen verschillende omroepen samenwerken en onderzoeksprojecten ontwikkelen, met behoud van hun eigen verantwoordelijkheid en identiteit. Zelfs dan zou zo’n vrijstaat nog dagelijks voor het behoud van die autonomie moeten vechten. Want onderzoeksjournalistiek is, ondanks alle verbaal betuigde liefde, bij uitstek bedreigde journalistiek. Het is duur en het bijt – wie wil zo’n waakhond in zijn omgeving hebben?
Een onderzoeksredactie heeft allereerst een gegarandeerd budget nodig, plus een stevig redactiestatuut als buffer tegen opdringerige managers. En een breedgeschouderde chef, geen manager, die zijn dorp beschermt tegen indringers en bemoeizucht van buitenstaanders, en die binnen de beschermende palissade duizend bloemen durft te laten bloeien.
Hagoort kan, ook in Den Haag, vechten voor een eigenzinnig, geoormerkt budget. Dat valt volledig onder zijn verantwoordelijkheid. En daarmee kan hij aantonen hoeveel de liefde van omroepbestuurders en politici voor onderzoeksjournalistiek in de praktijk waard is. Het is vervolgens aan de omroepverenigingen om hun gezicht en hun lef te tonen bij het delegeren van een stukje van hun macht aan een vrijstaat. En om de aanvoerder van dat Gallisch dorp een ruime vrijheid van handelen te geven.
Kees Schaepman is bestuurslid van de Stichting Legebeke Legaat.
Op zaterdag 20 november zal op het VVOJ congres in Gent de jaarlijkse lezing van het Legebeke Legaat plaats hebben om 10.30 uur. Met Joris Voorhoeve (ex-minster van Defensie) en Florence Hartmann.